Çağlar Keyder’in yaklaşık elli yıllık akademik üretimini onurlandıran armağan kitabı, İrtibat Yayınları tarafından eylül ayı başında yayımlandı. Keyder’in öğrencilerinin kaleme aldığı on altı makalenin Fırat Genç, Beğenilen Orhan ve Melih Yeşilbağ tarafından derlendiği kitabın başlığı ise ‘Türkiye ve Ötesi: Devlet, Sınıf, Mekan’. Kendisi beni hatırlamayacaktır lakin benim Çağlar Hoca ile yolum şimdi ikinci sınıf Boğaziçi Üniversitesi’nde İşletme öğrencisi iken kesişti. Bir evvelki sene aldığım beşeri bilimler (humanities) derslerinde içimde uyanan toplumsal bilim ilgisi beni 1995 yılı güz periyodunda Ortadoğu üzerine açtığı sosyoloji dersini almaya itti. O dersten çok büyük bir keyif aldığımı ve toplumsal bilimlere ilgimin misliyle arttığını hatırlıyorum. O yılın sonunda da tüm hayatımı değiştirecek bir karar verip kısım değiştirdim ve toplumsal bilimler çalışmaya karar verdim. Günümüz Türkiye’sinde akademisyen olmama yol açan bu karardan elbette Çağlar Hoca sorumlu değil! Latife bir yana, Çağlar Keyder’in Türkiye’de toplumsal bilimlere yaptığı katkının yanı sıra birlikte çalıştığı öğrencileri üzerinde yarattığı tesir, bu kıymetli derlemede çok net gözüküyor.
Kitabın değerlendirmesine geçmeden evvel editörlerin Keyder ile yaptıkları söyleşiden kesinlikle bahsetmek gerek. Türkiye’de toplumsal bilimlerde bu düzeyde iz bırakmış bir hocanın zihinsel serüvenini biyografik ayrıntılarla süslenmiş bir biçimde kendi ağzından dinlemek çok büyük bir keyif. Genç, Orhan ve Yeşilbağ, sordukları sorularla Keyder’in iktisat tarihinden sosyolojiye giden zihinsel serüvenini tarihi ve şahsî bağlamı çerçevesinde görmemizi muvaffakiyetle sağlamışlar. Burada elbette en etkileyici olan şeylerden biri Keyder’in disipliner bir ortodoksiden kaçınması ve farklı periyotlarda sorduğu birbiriyle ilintili sorulara karşılık ararken iktisat tarihi, tarihi sosyoloji, siyasal iktisat, kalkınma çalışmaları ve beşeri coğrafya üzere birçok alana uzanmaktan kaçınmaması. Kitabı derleyenlerin giriş makalesinde belirttiği üzere aslında bu kitaba “rengini veren” tutum da ilhamını bu yaklaşımın ima ettiği esneklik ve eleştirellikten alıyor.
BİR SÖYLEŞİ, ON ALTI ARAŞTIRMA MAKALESİ
Kitap, Çağlar Keyder’in kendisiyle yapılan bir söyleşi ve on altı araştırma makalesi ile hocanın çalışmalarını dört ana tema üzerinden kıymetlendiriyor: Devlet-sınıf ilgileri, neoliberal globalleşmenin tesirleri, dünya-tarihsel dönüşümlerin kır ve kent üzerindeki farklı tesirleri ve toplumsal siyaset alanındaki değişimler. Bende özelikle iz bırakan makalelere geçmeden evvel bu temaları incelemek istiyorum. On altı makale içinde devlet-sınıf bağlarına odaklanan kısmın altı makale ile en yüklü olması elbette bir tesadüf değil. Keyder’in başyapıtı olarak görebileceğimiz ‘Türkiye’de Devlet ve Sınıflar’, ortodoks bir Marksizm’den kaçınarak iktisadi ve siyasi dünya-tarihsel dönüşümler çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin dünya ekonomik sistemine eklemlenmesindeki mahallî dinamikleri inceler. Kuşkusuz ki kitabın en kıymetli katkısı Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine devletin vergi toplayan bir sınıf olarak oynadığı belirleyici rolün isminin konmasıdır. Keyder, patrimonyal iktidar yahut Asya Tipi Üretim Biçimi kavramlarının sunduğu analitik çerçevenin ötesinde bir sınıf olarak tanımlanan devlet ile öteki sınıflar ortasındaki özgün tarihi çabaların bu coğrafyada nasıl farklı bir kapitalist dönüşüme yol açtığını inceler. Burada devlete yapılan vurgu elbette değerlidir ama Keyder’in başka sınıfların dönüşümüne dair sunduğu kavramsal çerçeveyi de yok saymamalıyız. Osmanlı’daki toprak mülkiyet sisteminin imparatorluğun genelinde feodal bir yapılanmanın önüne geçmesinin; 18. yüzyılda devlete paralel bir ekonomik ve siyasi güç odağı olarak ortaya çıkan Ayan’ın Keyder’e nazaran kaçınılmaz düşüşünün; ve 19. yüzyılın ortalarından itibaren öncelikle liman kentlerinde filizlenerek genişleyen (ve giderek gayrimüslim bir karaktere bürünen) burjuva sınıf oluşumunun yarattığı dönüşümlerin altını kesinlikle çizmemiz gerekiyor. Keyder bu tahlili Cumhuriyet periyoduna de taşır ve gayrimüslim burjuvazinin öldürüldüğü yahut sürüldüğü bir ortamda, ülkeyi işgalden kurtaran bürokrasinin başat aktör olarak nasıl konumlandığını ve ulusal bir burjuvazi karşısında tek parti devrindeki üstünlüğünü anlatır. Türkiye’de devlet ve sınıflar ortasındaki bu özgün gayretlerin dünya-tarihsel dönüşümler çerçevesinde ancak lokal tarihî bağlamının tüm derinliği içinde incelenmesi bence Keyder’in siyasal iktisat ve tarihi sosyoloji kesişiminde Türkiye’de toplumsal bilimlere sunduğu en değerli katkıdır.
GÜNÜMÜZ TÜRKİYE’SİNİ ANLAMAK
Türkiye ve Ötesi: Devlet, Sınıf, Yer – Çağlar Keyder’e Armağan, Kolektif, 423 syf., Bağlantı Yayınları, 2024.
Çağlar Keyder’in ‘Devlet ve Sınıflar’ kitabındaki analitik çerçevenin ana sınırlarının daha sonraki çalışmalarının temelini oluşturduğunu düşünüyorum. Bu çerçeveye nazaran günümüz Türkiye’sini anlamak için odaklanmamız gereken temel sıkıntı 1980’lerden itibaren yaşanan neoliberal-küresel tekrar yapılanmayı öbür bir dünya-tarihsel dönüşüm olarak görmek ve Türkiye’deki lokal dinamikler bağlamında aktörler ortası çabaları nasıl şekillendirdiğine odaklanmak olacaktır. Bu çerçevede Keyder’e armağan kitabının öteki üç ana teması hocanın yaklaşımını çok düzgün yansıtmaktadır. Neoliberal global dönüşümün çerçevesinde yaşanan çatışmalar, bu çatışmaların kır ve kentteki tesirleri ve toplumsal siyaset alanındaki yansımaları. Keyder, gerek İstanbul’un global neoliberalizmden nasıl etkilendiğine dair, gerek kırdan kente göçün dinamiklerine odaklanan, gerekse de neoliberal yine yapılanmanın dönüştürdüğü toplumsal mutabakat çerçevesinde dönüşen toplumsal siyasetleri mevzu alan çalışmalarında aslında tekrar hem kentte hem de kırda dönüşen toprak mülkiyeti yapılarına, burjuvazi-devlet ilgilerinin dönüşümüne ve filizlenen üretken ve bağımsız yeni orta sınıf oluşumlarına odaklanır. Odaklanılan devirler ve baş yorulan sorular değişse de Keyder’in Osmanlı’dan günümüze bu coğrafyayı anlamak için ortaya koyduğu (dönüşen lakin tutarlı) analitik bakış açısını on altı makale ve bir söyleşi ile çerçevelediği için bu armağan kitabı derleyenler büyük bir alkışı hak ediyor.
Çağlar Keyder’in temel anlatısı ile girdikleri kuvvetli diyalog açısından derlemedeki iki makaleden biraz daha ayrıntılı bahsetmek istiyorum. Birincisi Gamze Evcimen’in “yüksek eğitimli, özel bölümde çalışan ve Seyahat protestolarına katılmış bir küme profesyonele” odaklanan çalışması. Neoliberal globalleşme ile filizlenen yeni orta sınıfın en ayrıcalıklı kısmını temsil eden bu kümenin tecrübelerini inceleyen Evcimen, makalenin temel tezini bu profesyonellerin mahallî bağlamda sahip oldukları ayrıcalıklı pozisyon ile global manada diğer ülkelerdeki mevkidaşları karşısındaki dezavantajlı pozisyonları ortasındaki tezat (veya müellifin tabiriyle benlik sarkacı) üzerine kuruyor. Sahip oldukları pozisyon prestijiyle ülke sonlarını aşan ve tüm mahallî işçi sınıflardan ayrışan bu profesyoneller, kuşkusuz ki Keyder anlatısındaki kuvvetli bir sınıf olarak mevcudiyetini farklı hallerde devam ettirmeyi başaran bürokrasiye karşı konumlanabilecek pozisyondalar. Gerçekten müellif bu profesyonellerin Seyahat protestolarına iştiraklerinin da altını çiziyor. Ancak öbür yandan global neoliberalizm içindeki konumlanmalarının yarattığı dezavantajların vurgulanması yeniden Keyder anlatısındaki dünya ekonomik sistemine kenetlenme sürecinde mahallî bağlamın (ve yarı-çevre konumunun) ehemmiyetini gösteriyor. Bu çerçeveye kıymetli bir katkı sunan başka makale ise Umut Türem’in “Bağımsız İdari Otoriteler” olarak tanımladığı 2000’lerdeki yine yapılanma sürecinde ortaya çıkmış ve özerk hareket etmesi hedeflenmiş düzenleyici kurumlara odaklanan çalışması. Evcimen’den farklı olarak devlet içindeki yeni bir kurumsallaşmaya odaklanan Türem, bu kurumların başlangıçta nasıl âlâ eğitimli ve kentli genç profesyonelleri istihdam etmeyi hedeflediğini ve neoliberal globalleşme eksenindeki bu gelişmenin klasik “devlet aklı”nı dönüştürme potansiyeline dikkat çekiyor. Her ne kadar 2010’lar ile birlikte bu yeni orta sınıf devletten “uzaklaş(tırıl)mış” olsa da Türem neoliberal tahayyülün bu sınıf üzerinden devleti dönüştürme mümkünlüğünü inceliyor. Her iki çalışma da neoliberal globalleşme ekseninde yeni orta sınıf ve devlet ortasındaki bağlantıların Türkiye bağlamındaki özgün dönüşümünü tarihi bağlamında başarılı bir formda tartışıyor. Bu tartışmaya Kaan Ağartan’ın Seyahat protestoları ve Esra Sarıoğlu’nun hizmet kesiminde çalışan bayanlar üzerine olan makaleleri de çok kıymetli katkılarda bulunuyor.
Çağlar Keyder’in Türkiye’de toplumsal bilimlere sunduğu katkıları bu armağan kitabıyla taçlandıran İrtibat Yayınları’na ve kitaba emeği geçen herkese – ancak en başta – derleyen Fırat Genç, Beğenilen Orhan ve Melih Yeşilbağ’a çok teşekkürler.